Αναφορές της Άννας Κομνηνής στην Καστοριά στο έργο της "Αλεξιάδα"

                                      «ΑΛΕΞΙΑΔA¹» της ΑΝΝΑΣ ΚΟΜΝΗΝΗΣ²               [Μέρος 1^ο]

Αποσπάσματα σχετικά  με την πτώση και την απελευθέρωση της Καστοριάς 
από τους Νορμανδούς³

πριν από 930 χρόνια (Οκτώβριος ή Νοέμβριος του 1083)   

    (βιβλίο Ε΄, ΙΙΙ) ‘’..Κόμητες, εγώ (ο αρχηγός των Νορμανδών Ροβέρτος Γυισκάρδος⁴) αναχωρώ για να υπερασπιστώ τη δική μου χώρα(Λογγοβαρδία⁵)…εναντίον του βασιλιά (Ερρίκου Δ΄)  της Αλαμανίας(Γερμανίας). Στο γιο μου (Βαϊμούνδο⁶)  αφήνω το Δυρράχιο⁷ και τον Αυλώνα⁸…’’

    (βιβλίο Ε΄, V) .. «ο Βαϊμούνδος έφυγε για την Καστοριά … ξεχώρισε ένα μέρος του στρατεύματος, όλους κατάφρακτους και τους έστειλε στην Πελαγονία⁹, στα Τρίκαλα και στην Καστοριά που κυρίευσαν αιφνιδιαστικά»  (άνοιξη του 1082)

    (βιβλίο Ε΄, VΙΙ) .. «ο βασιλιάς (Αλέξιος Κομνηνός¹⁰) ..  με τη γνωστή του διπλωματική ικανότητα, βάλθηκε να στέλνει γράμματα στους κόμητες του  Βαϊμούνδου, τάζοντάς τους πλούσια ανταλλάγματα, αν απαιτούσαν από τον  Βαϊμούνδο τους μισθούς που τους είχε υποσχεθεί· αν αυτός δεν μπορούσε να τους εξοφλήσει, ας τον έπειθαν να κατέβει στα παράλια και να ζητήσει χρήματα από τον πατέρα του Ροβέρτο, διαπεραιούμενος στην ανάγκη και ο ίδιος, για να απαιτήσει τους μισθούς τους… Ακολουθώντας τις υποδείξεις του βασιλιά οι κόμητες άρχισαν να απαιτούν πιεστικά τους τελευταίους μισθούς τους…Εκείνος( ο Βαϊμούνδος), μη μπορώντας να κάνει διαφορετικά, αναθέτει στον Βρυέννιο¹¹ τη φρουρά της Καστοριάς …»

    (Βιβλίο ΣΤ΄,Ι) »..ο Βρυέννιος κατείχε την Καστοριά. Ο αυτοκράτορας, αποφασισμένος να τον διώξει από εκεί ανακαταλαμβάνοντας την πόλη, κάλεσε πάλι τους στρατιώτες του, και αφού τους εξόπλισε με ισχυρότατα όπλα, κατάλληλα για τειχομαχία  και για μάχες ή μικροσυμπλοκές έξω από τα τείχη,  πήρε  την άγουσα προς το φρούριο. Iδού πώς είναι η τοποθεσία: υπάρχει μια λίμνη, η λεγόμενη της Kαστοριάς,  μέσα  στην  οποία  μπαίνει μια προεξοχή  στεριάς που διευρύνεται στην άκρη της, καταλήγοντας σε πετρώδεις λόφους. … Γύρω  από την προεξοχή είναι οικοδομημένοι  πύργοι και μεσοπύργια  εν είδει φρουρίου το οποίο και ονομάζεται Καστοριά». Όταν έφτασε εκεί ο βασιλιάς¹⁰, θεώρησε σκόπιμο να επιχειρήσει αρχικά επίθεση με ελεπόλεις¹² κατά των πύργων και μεσοπυργίων.  Επειδή δεν υπήρχε άλλος τρόπος να πλησιάσουν οι στρατιώτες τα τείχη, παρά ξεκινώντας από κάποιο ορμητήριο, πρώτα έστησε το στρατόπεδό του και έπειτα κατασκεύασε ξύλινους πύργους και τους έδεσε μεταξύ τους με σιδερένιες αλυσίδες. Εξορμώντας απ` αυτούς σαν από κάποιο φρούριο, έδινε τις μάχες κατά των Κελτών<sup>13</sup>. Τις ελεπόλεις και τα πετροβόλα μηχανήματα τα τοποθέτησε  έξω από το τείχος και άρχισε να μάχεται νύχτα και μέρα,  ώσπου προξένησε φθορές στον περίβολο του τείχους. Επειδή όμως  οι πολιορκημένοι αντιστέκονταν σθεναρά (δεν υποχώρησαν ούτε κι όταν δημιουργήθηκε ρωγμή στο τείχος), καθώς δεν μπορούσε να επιτύχει το σκοπό του, πήρε μια απόφαση γενναία και συνάμα συνετή: να μπάσει μερικούς γενναίους  στη λίμνη επιβιβάζοντάς τους σε πλοία και να πλήξει τους Κέλτες από δύο μέρη, από τη στεριά και από τη λίμνη. Πλοία όμως δεν είχε κι έτσι φόρτωσε μερικές βάρκες σε αμάξια και τις έριξε στη λίμνη από έναν μικρό μόλο. Είχε εξάλλου παρατηρήσει ότι η ανάβαση των Λατίνων από το ένα μέρος του ακρωτηρίου γινόταν γρήγορα, ενώ η κατάβασή τους από το άλλο, τους έπαιρνε περισσότερη ώρα. Επιβίβασε, λοιπόν, στις βάρκες τον Γεώργιο Παλαιολόγο<sup>14</sup> με ένα απόσπασμα επιλέκτων και τον πρόσταξε να προσορμιστεί στους πρόποδες των λόφων, παραγγέλλοντάς του, μόλις θα έβλεπε το συμφωνημένο σύνθημα, να οδεύσει προς την κορυφή των λόφων στα νώτα των εχθρών, ακολουθώντας τον  πιο ασύχναστο αλλά και συντομότερο δρόμο· όταν θα έβλεπε ότι ο αυτοκράτορας έχει αρχίσει τη μάχη από τη στεριά, να σπεύσει κι αυτός με όλες του τις δυνάμεις, ώστε οι εχθροί, μη μπορώντας να πολεμούν συγχρόνως σε δύο μέρη, να χαλαρώσουν την ένταση της μάχης στο ένα από τα δύο, κι έτσι να καταστεί εύκολη στο σημείο εκείνο η νίκη των Ρωμαίων. Ο Γεώργιος Παλαιολόγος προσορμίστηκε πράγματι στους    πρόποδες του εν λόγω λόφου και στάθηκε εκεί οπλισμένος, αφού προηγουμένως είχε τοποθετήσει στο ύψωμα έναν σκοπό, με την εντολή, μόλις δει το σύνθημα,  να του το διαβιβάσει αμέσως. Χάραζε πια  η μέρα, όταν οι στρατιώτες του αυτοκράτορα αλάλαξαν τον ενυάλιο<sup>15</sup>(κραύγασαν πολεμική ιαχή) κι όρμησαν από τη στεριά στη μάχη κατά των Λατίνων. Ο σκοπός είδε το σύνθημα και το διαβίβασε με άλλο σύνθημα στον Παλαιολόγο. Αυτοστιγμεί εκείνος βρέθηκε με τους δικούς του στην κορυφή του λόφου σε πυκνή παράταξη μάχης. Ο Βρυέννιος, που  έβλεπε τους πολιορκητές έξω απ` τα τείχη και τον Παλαιολόγο να στέκεται απειλητικός στο άλλο μέρος, ούτε τότε δεν είπε να παραδοθεί, αλλά πρόσταξε τους κόμητες να αντιπαραταχθούν με ακόμα μεγαλύτερη γενναιότητα. Εκείνοι όμως του φέρθηκαν με αναίδεια: «Βλέπεις ότι το ένα κακό φέρνει τ` άλλο»,  του είπαν· «έχει λοιπόν ο καθένας από `μάς το δικαίωμα να επιδιώξει τη δική του σωτηρία: άλλος να προσχωρήσει στο βασιλιά κι άλλος να πάρει το δρόμο της επιστροφής στην πατρίδα του». Και παρευθύς έκαμαν τα λόγια τους πράξη: ζήτησαν από τον αυτοκράτορα να στήσει μια σημαία κοντά στο ναό του μεγαλομάρτυρος Γεωργίου (γιατί πράγματι είχε άλλοτε ανιδρυθεί εκεί ένας ναός επ` ονόματι του μάρτυρος εκείνου) και μια άλλη στο δρόμο προς τον Αυλώνα. «Όσοι από εμάς», του είπαν «θέλουν να υπηρετήσουν τη μεγαλειότητά σου, θα κατευθυνθούν στη σημαία που θα είναι κοντά στο ναό του μάρτυρος· όσοι θέλουν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους, θα πάνε στη σημαία που θα βρίσκεται στο δρόμο του Αυλώνα». Και λέγοντας αυτά, προσχώρησαν παρευθύς στο βασιλιά. Όσο για τον  Βρυέννιο, τον γενναίο εκείνον άνδρα, δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να προσχωρήσει, ορκίζονταν  όμως να μη σηκώσει ποτέ τα όπλα εναντίον του βασιλιά, αν έστεργε μόνο να του δώσει μια συνοδεία που θα τον οδηγούσε σώο και αβλαβή ως τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και θα τον άφηνε ελεύθερο να φύγει από εκεί για τη δική του χώρα. Ο αυτοκράτορας, ικανοποίησε πρόθυμα το αίτημά του κι ύστερα πήρε νικητής και τροπαιούχος το δρόμο για το Βυζάντιο¹⁶». (Mετάφραση Αλόη Σιδέρη, εκδόσεις ΑΓΡΑ).

   ¹ ΑΛΕΞΙΑΔA:Μνημειώδες έργο της Βυζαντινής  χρονογραφίας με θέμα την  εξιστόρηση του έργου  του  Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, της περιόδου 1069-1118, σε 15 βιβλία. Τη συνέγραψε η κόρη του Άννα Κομνηνή, πιθανόν την περίοδο που αποσύρθηκε στη μονή της Κεχαριτωμένης στην Κων/πολη (1137) και καθιστά τη συγγραφέα, την πρώτη γυναίκα ιστοριογράφο. Με ζωντάνια, αφηγηματική ένταση και πάθος και  σε αττικίζουσα γλώσσα, γίνεται εμφανής η αρχαιομάθεια και η υψηλή μόρφωση της συγγραφέως.  Αποτελεί σημαντική πηγή για τα γεγονότα της Α΄ Σταυροφορίας.

 2 ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ (1083-πιθανόν1153):Πρωτότοκη κόρη του   Αλέξιου Α΄ Κομνηνού, και της Ειρήνης, πορφυρογέννητη       (Πορφύρα: δωμάτιο  του Ιερού Παλατιού, όπου  γεννιούνταν οι αυτοκρατορικοί γόνοι). Από τις πιο μορφωμένες ανάμεσα στις γυναίκες -αλλά και άνδρες- της εποχής της. Σε ηλικία οκτώ χρόνων μνηστεύθηκε τον Κων/νο Δούκα, ο  οποίος, όμως πέθανε πρόωρα(1095) και έτσι παντρεύτηκε  το Νικηφόρο Βρυέννιο(το νεότερο), στρατιωτικό και συγγραφέα. Αυτός κατέγραψε ως ιστορικός τα γεγονότα της περιόδου 1070-1079 («Ύλη Ιστορίας»).  Ο Αλέξιος του απένειμε τον τίτλο του Καίσαρα (ο τρίτος στην ιεραρχία μετά τον αυτοκράτορα και το σεβαστοκράτορα), ενώ  στην ίδια, της Καισάρισσας.

Ιωάννης Β΄ Κομνηνός   και          Ειρήνη 

Μετά το θάνατο του πατέρα της (1118),απέτυχε να καταλάβει το θρόνο  εκτοπίζοντας, σε συνεργασία με τη μητέρα της Ειρήνη,το νόμιμο διάδοχο και αδελφό της Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, προωθώντας στο θρόνο το σύζυγο της Άννας, Νικηφόρο Βρυέννιο, ο οποίος, όμως, δε συναίνεσε σε κάτι τέτοιο. (Ο Ιωάννης  πήγε μυστικά στη  Μονή Μαγγάνων, όπου βρισκόταν ο ετοιμοθάνατος πατέρας του και πήρε το αυτοκρατορικό δαχτυλίδι από το χέρι του λίγο πριν πεθάνει. Ήταν γνωστός για τη σωφροσύνη, τη  γενναιότητα και την καλοσύνη-αρετές που επέδειξε και προς τη μητέρα του και την αδελφή του- γι` αυτό και τον αποκάλεσαν Καλοϊωάννη).

   ³ Νορμανδία: χώρα  της Β. Γαλλίας,   που κατοικήθηκε από τους σκανδιναβικής καταγωγής Βίκινγκς.

 

4 Ροβέρτος Γυισκάρδος (Robert Guiscard 1015-1085): Νορμανδός τυχοδιώκτης, που φημιζόταν  για την ανδρεία και ευφυία του. Το 1081 αποβιβάστηκε στην Ήπειρο με στρατιά Νορμανδών (Κελτών και Λατίνων) με βλέψεις ακόμα και στην ίδια την Κων/πολη. (Αφορμή στάθηκε η εκθρόνιση του συμπεθέρου τού  Γυισκάρδου, Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα και ο εγκλεισμός σε μοναστήρι της κόρης του  Ελένης, μνηστής του Κων/νου Δούκα, τον οποίο αργότερα μνηστεύτηκε η Άννα Κομνηνή). Ο Ροβέρτος, επισκιάζοντας τα οκτώ αδέλφια του, ανακηρύχθηκε το 1057 ηγεμόνας Λογγοβαρδίας  με πρωτεύουσα το Μπάρι,  καταλύοντας την εξουσία του Βυζαντίου στην Κάτω Ιταλία. Πέθανε  στην Κεφαλονιά το 1085, από επιδημία που ενέσκηψε στο στράτευμά του.          

⁵ Λογγοβαρδία (longa barba=μακρύ γένι): από τους «μακρυγένηδες», Γερμανικής καταγωγής κατοίκους της Β. Ιταλίας. Οι βυζαντινοί όμως εννοούσαν το ΄΄θέμα΄΄ της Απουλίας και Καλαβρίας στη Ν. Ιταλία.                                                                                          

⁶ Βαϊμούνδος ή  Βοημούνδος: (Bohemond I of Antioch 1057-1111) :  Γιός του Ροβέρτου Γυισκάρδου που διέθετε, κατά την Άννα Κομνηνή, τις αρετές και τα ελαττώματα του πατέρα του, τον οποίο αντικατέστησε, όταν εκείνος επέστρεψε στην Ιταλία, οπότε ο Βοημούνδος κατέλαβε πόλεις της Μακεδονίας.  Το 1096 ηγήθηκε  της 1^ης Σταυροφορίας αλλά αθέτησε τις υποσχέσεις του προς τον Αλέξιο και κατέλαβε την Αντιόχεια της Συρίας.

  ⁷  Δυρράχιο: πόλη της Αδριατικής στη σημερινή Αλβανία [η αρχαία Επίδαμνος  και αρχή της Εγνατίας οδού]

  ⁸  Αυλώνας: πόλη και λιμάνι νότια του Δυρραχίου.

  ⁹ Πελαγονία: περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας στην οποία βρίσκεται σήμερα το Μοναστήρι (Μπίτολα) στην ΠΓΔΜ

  ¹⁰ ΑΛΕΞΙΟΣ Α΄ΚΟΜΝΗΝΟΣ (1057-1118): Γιος του Ιωάννη Κομνηνού, αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 1081. Αναρριχήθηκε στο θρόνο εξαναγκάζοντας  σε παραίτηση και εγκλεισμό στη μονή Περιβλέπτου το Νικηφόρο  Γ΄ Βοτανειάτη (ως στρατηγός του οποίου   ο Αλέξιος  είχε αναγορευθεί σε «μέγα δομέστικο»[αρχηγό του στρατού] της Δύσης).  Σύζυγός του ήταν η Ειρήνη Δούκα.  Ο Αλέξιος  διέθετε τα χαρακτηριστικά του πραγματικού ηγέτη και παρέδωσε μια αυτοκρατορία ισχυρή και ακμαία στο εσωτερικό και εξωτερικό.                                                                                                   

   ¹¹ Κόμης Βρυέννης Γκωτιέ(Gauthier de Brienne 1045-1085): Οι Nτε Μπριέν ήταν αριστοκρατική οικογένεια της Γαλλίας από τον 10^o μέχρι τον 14^o αιώνα, κόμητες περιοχής Καμπανίας-Αρδενών (Champagne-Ardenne) με πρωτεύουσα την πόλη Μπριέν (Brienne).

  ¹² ελέπολις: τροχήλατος  πολυώροφος πολιορκητικός  πύργος.

  ¹³ Κέλτες (Keltori): Λαός, που εξαπλώθηκε κυρίως  στην Κ. Ευρώπη. Οι αρχαίοι τους ταύτιζαν με τους Γαλάτες. Κατακτήθηκαν και απωθήθηκαν από τους Ρωμαίους και τους Γερμανούς στη Βρετανία και τη Β. Γαλλία.

  ¹⁴ Γ. Παλαιολόγος: Στρατηγός (και σύγγαμπρος) του Αλέξιου Κομνηνού (τον οποίο βοήθησε στην άνοδο στο θρόνο) και γιος του Νικηφόρου Παλαιολόγου. Παρότι ως στρατηγός Ιλλυρίας τραυματίστηκε κατ` επανάληψη υπερασπιζόμενος το Δυρράχιο,  ανακατέλαβε την Καστοριά, ανακόπτοντας έτσι την προέλαση  των Νορμανδών.

 ¹⁵  Ενυάλιος: Θεός του πολέμου [Προσωνύμιο του Άρη].

 ¹⁶ Την ίδια ημέρα που έφτασε στην Κων/πολη (Σάββατο 1^η Δεκεμβρίου 1083) γεννήθηκε η κόρη του Άννα Κομνηνή).                                                                                                                      

                                                                                                                       Μάνου Πέτρος

                                                                                                                          φιλόλογος